Ανάμεσα στους υποψήφιους για το φετινό βραβείο Turner είναι και η Tomma Abts, η σαραντάχρονη Γερμανίδα που ζει και εργάζεται στο Λονδίνο. Την εποχή που οι περισσότεροι καλλιτέχνες διεθνώς παρουσιάζουν συνήθως έργα μεγάλων διαστάσεων, η Tomma Abts αποφεύγει την κλίμακα της γιγαντοαφίσας των δρόμων και του κινηματογράφου και ζωγραφίζει έργα μικρού μεγέθους, πάντα με ίδιες διαστάσεις, αφηρημένες γραμμικές συνθέσεις ή αναδιπλούμενες επιφάνειες.
Έργα πρωτότυπα, ποιητικά, προφητικά, ίσως, για μελλοντικές αρχιτεκτονικές κατασκευές και μουσικά ακούσματα που περιμένουν τους δημιουργούς τους.
Αξίζει να αναφερθεί ότι ανάμεσα στους υποψήφιους για το Turner Prize 2006 είναι και ο σημαντικός νέος καλλιτέχνης Mark Titchner (γεν. 1973), έργα του οποίου είδαμε και στην Αθήνα το 2004 στην έκθεση Britannia Works που οργάνωσε το Βρετανικό Συμβούλιο και επιμελήθηκε η Κατερίνα Γρέγου.
Όλοι σχεδόν οι καλλιτέχνες ζωγραφίζουν και έργα μικρού σχήματος, συνήθως ελαφριάς ύλης, οι περισσότεροι για να μπορούν να τα διαθέτουν σε προσιτές τιμές. Αρκετές αθηναϊκές γκαλερί οργανώνουν την περίοδο των Χριστουγέννων εκθέσεις συνεργατών τους με έργα μικρών διαστάσεων. Ξεχωρίζουν οι ετήσιες εκθέσεις «Μικρές Ζωγραφιές» στην γκαλερί Ζουμπουλάκη και «Αντικείμενα Τέχνης 20Χ20» στην Γκαλερί 7 που παρουσιάζονται εδώ και αρκετά χρόνια και έχουν αγαπηθεί από το αθηναϊκό φιλότεχνο κοινό.
Ο διάσημος Άγγλος ζωγράφος Peter Blake (γεν. 1932) έχει δημιουργήσει εξαιρετικά έργα μικρού σχήματος. Τρία από αυτά περιλαμβάνονται μαζί με μεγαλύτερα έργα του ζωγράφου, στις συλλογές του Μουσείου Φρυσίρα. «Madona of Venice beach», 1995, λάδι σε καμβά, 30Χ25 εκ., «Carmen Basilio», 1993, λάδι σε καμβά, 30Χ26 εκ. και «Poppy Fairy», 1982, ακρυλικό σε χαρτόνι, μόλις 17Χ13 εκ. Το τελευταίο έργο μάλιστα το είχε ζητήσει ο Σταύρος Τσιγκόγλου, επιμελητής της έκθεσης «Τα λουλούδια στη σύγχρονη τέχνη», Μουσείο Μπενάκη, 2006, για την έκθεση. Ο Βλάσης Φρυσίρας, αν και γεναιόδωρα έχει διαθέσει στο παρελθόν έργα του Μουσείου για εκθέσεις στην Ελλάδα και εξωτερικό, αρνήθηκε να παραχωρήσει το συγκεκριμένο αγαπημένο του έργο.
Ένας νέος ταλαντούχος Έλληνας καλλιτέχνης, ο Μανώλης Μπιτσάκης (γεν. 1974) ζωγραφίζει μόνο έργα μικρών διαστάσεων. Γι’ αυτόν το μικρό μέγεθος αποτελεί συνειδητή επιλογή και μοναδικό τρόπο έκφρασης. Δεν γνωρίζω τη σωματική διάπλαση και τις συνήθειες της Tomma Abts. Ο Μανώλης Μπιτσάκης είναι μικρόσωμος και ζει σ’ ένα διαμέρισμα 34τ.μ. στα Εξάρχεια, κατοικία και εργαστήριο συγχρόνως. Ο χώρος είναι γεμάτος από παλαιά μικροαντικείμενα, λάφυρα από πρωινές κυριακάτικες εξορμήσεις στο Μοναστηράκι και από ταξίδια στο εξωτερικό. Παρέα του μικρά κατοικίδια ζώα, ανάμεσά τους η χελώνα του ο Ερμής και μικρά αμφίβια που διατηρεί σε γυάλινα δοχεία και που συχνά απεικονίζονται σε έργα του σ’ όλες τις φάσεις της εξέλιξής τους.
Μετά από σπουδές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Μπιτσάκης φοίτησε στην ΑΣΚΤ με καθηγητή τον Χρόνη Μπότσογλου. Το 2003 συμμετείχε στην 1η Διαβαλκανική Έκθεση Μικρογραφικής Τέχνης και πήρε το πρώτο βραβείο ζωγραφικής. Παρουσίασε τη δουλειά του στη γκαλερί Νέες Μορφές το 2004 στην πρώτη ατομική του έκθεση.
Είναι καλλιτέχνης με πολύ προσωπικό όραμα και δημιουργεί έργα υψηλής πνευματικότητας και ποιότητας. Ζωγραφίζει πορτρέτα, συχνά τον εαυτό του, με έμφαση στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του μοντέλου και σχολαστική απόδοση της λεπτομέρειας και υφής.
Η αίσθηση όμως αυτή της ρεαλιστικής απόδοσης υπονομεύεται από την παραμόρφωση που προκαλεί η οξύτητα της περιγραφής και την εγκατάσταση της ανθρώπινης μορφής σε φανταστικά, ίσως και μεταφυσικά τοπία, με ασύμβατη προοπτική. Τελικά το ακριβές πορτρέτο, η ψυχολογία του και το αταίριαστο περιβάλλον καταλήγουν να αφηγούνται μια πειστική και καλά δομημένη ιστορία.
Ο Μανώλης Ηλιάκης σε κείμενό του για τον κατάλογο που εκδόθηκε με αφορμή την πρώτη ατομική έκθεση του Μπιτσάκη αναφέρει: «Πλησιάζει τα αντικείμενα με μια διάθεση ανάλυσης, ακτινογράφησή τους. Ταυτόχρονα απομακρύνεται από αυτά, κρατώντας την απαραίτητη απόσταση ασφαλείας για να μη χαθεί στο άπειρο και την απεραντοσύνη του σύμπαντος. Ενώ τα έργα του είναι συναισθηματικά φορτισμένα, υπάρχει μια ψυχρότητα και μια αποστασιοποίηση. Δεν ενδίδει σε συναισθηματισμούς και γλαφυρότητες, ενδιαφέρεται για τη ζώσα πληρότητα της εμπειρείας, η οποία γνωρίζει πως δεν καταγράφεται αλλά μετουσιώνεται».
Ένα έργο ενδεικτικό της πλούσιας θεματογραφίας του Μπιτσάκη είναι «Η εκτέλεση του Καρόλου του Α’ της Αγγλίας», 2001, λάδι σε καμβά, 19,5Χ19,5 εκ. Αυτοπροσωπογραφία σε φόντο ιδεώδη εικόνα του Λονδίνου της εποχής της «Παλινόρθωσης». Κάτω δεξιά η εκτέλεση του Άγγλου βασιλιά. Πρόσωπα οικεία στο ζωγράφο υποδύονται τους ρόλους του δημίου και του Καρόλου. Ο ίδιος ο ζωγράφος στο ρόλο του Όλιβερ Κρόμγουελ, ηθικού αυτουργού της εκτέλεσης.
Την άνοιξη του 2002 για την έκθεση «Έλληνες ζωγράφοι» που έγινε στην οικία Τριανταφύλλη, ένα νεοκλασικό κτήριο της οδού Δημοφώντος, ζωγράφισε μία τοιχογραφία, νυκτερινό τοπίο της Αθήνας όπως φαινόταν από τον εκθεσιακό χώρο, διαστάσεων μόλις 12Χ12 εκ. Θα μπορούσε, φαντάζομαι, να συμπεριληφθεί στο βιβλίο Γκίνες ως η μικρότερη τοιχογραφία.
«Δεν είμαι ζωγράφος μόνο στο εργαστήριο, είμαι ζωγράφος από το πρωί ως το βράδυ» είχε πει ο Τάσος Μαντζαβίνος σε συνέντευξή του για να τονίσει τη συνέπεια της ζωής και της σκέψης του με το έργο του. Το ίδιο θα μπορούσε να πει κανείς και για τον Μανώλη Μπιτσάκη. Εξάλλου ο Μπιτσάκης κυκλοφορεί μεταφέροντας στο σακίδιό του ό,τι χρειάζεται για να ζωγραφίσει ή να σχεδιάσει σε τετράδια τσέπης, πάντα με στυλό, ποτέ με μολύβι, σκέψεις και εντυπώσεις με τη μορφή λεπτοδουλεμένων μικρογραφιών. Τα σχέδια και οι ζωγραφιές συνοδεύονται από κείμενο, συχνά ξενόγλωσσο ή κρυπτογραφικό, που όντας ακατανόητο συμμετέχει στη σύνθεση της σελίδας συχνά εξ ίσου με τα εικονίδια. Ο ρόλος της γραφής μπορεί να είναι τόσο σημαντικός που να καθορίζει το ρυθμό, την πυκνότητα δηλαδή εμφάνισης εικόνων στη σελίδα. Δίνεται τότε η εντύπωση πως οι ζωγραφιές εικονογραφούν το κείμενο. Οι αναφορές στη μικρογραφία του μεσαίωνα και τις γκραβούρες του 18ου και 19ου αιώνα είναι εμφανείς.
Το 2004 ο Μανώλης Μπιτσάκης συμμετείχε στην έκθεση «Ομοιότητα περίπου – Εκδοχές ενός πορτρέτου του Αντώνη Μπενάκη» που οργάνωσε το Μουσείο Μπενάκη και επιμελήθηκε ο Θανάσης Μουτσόπουλος. Στο έργο του, λάδι σε ξύλο, 40Χ30 εκ. εικονίζει δύο Μπενάκηδες σε νεανική και ώριμη ηλικία. Στο φόντο οι στύλοι του Ολυμπίου Διός και στο κάτω μέρος, σαν ξεχωριστός πίνακας, τρεις ζωγραφιές-σύμβολα, ο φασιανός (ένδειξη πλούτου), το άλογο (δύναμη και αστικές καταβολές) και το κανόνι (διαρκής εμπόλεμη κατάσταση της Ελλάδας της εποχής του). Ο Θ.Μουτσόπουλος αναφέρει στο βιβλίο του που συνόδεψε την έκθεση: «Η ίδια η ανατριχιαστικής λεπτομέρειας, ζωγραφική μινιατούρα του Μανώλη Μπιτσάκη μοιάζει με έναν αναγεννησιακό αναχρονισμό, τον οποίο όμως δολίως υπονομεύει ο καλλιτέχνης με διάσπαρτες σύγχρονες αναφορές».
Κάθε έργο του απαιτεί δουλειά εβδομάδων και μερικές φορές δύο και τριών μηνών. Ο Μανώλης Μπιτσάκης δουλεύει σκληρά και μαζί με μερικούς ακόμη Έλληνες ζωγράφους κόντρα στις απαιτήσεις της σημερινής αγοράς τέχνης που επιβάλει τη μαζική παραγωγή μεγάλων και γρήγορων έργων. Εύχομαι να μην αναγκαστεί να αλλάξει διάσταση και ύφος. Εξάλλου η ορμή και το πάθος μετράει περισσότερο από το μέγεθος.
Χρίστος Χριστοφής
Οκτώβριος, 2006