Έχεις τα πινέλα, έχεις τα χρώματα, ζωγράφισε τον παράδεισο και μπες μέσα.
Νίκος Καζαντζάκης
Το 1912 ο Marcel Duchamp διακήρυξε το τέλος της ζωγραφικής και για αρκετά χρόνια σταμάτησε να ζωγραφίζει. Από τότε η ζωγραφική αμφισβητήθηκε πολλές φορές. Στην πραγματικότητα όμως διατηρήθηκε πάντα ζωντανή μέσα από το έργο του Bacon, Balthus, Freud, Richter και δεκάδων ακόμη κορυφαίων δημιουργών.
Το βιβλίο «Art at the turn of the millennium» των εκδόσεων Taschen, περιλαμβάνει 137 σύγχρονους καταξιωμένους καλλιτέχνες που δραστηριοποιούνται στη Δύση και το έργο τους συνεχίζει να βρίσκεται σε εξέλιξη. Η ζωγραφική αποτελεί μέσο έκφρασης για 30 καλλιτέχνες, δηλαδή ποσοστό 22%. Ανάμεσά τους οι Franz Ackermann, John Currin, Marlene Dumas, Peter Halley, Elizabeth Peyton, Luc Tuymans, Christopher Wool και πολλά ακόμη γνωστά ονόματα. Με σχεδόν το ίδιο ποσοστό εκπροσωπείται και η φωτογραφία. Η γλυπτική, οι εγκαταστάσεις, το βίντεο και διάφορες άλλες μορφές έκφρασης καλύπτουν το υπόλοιπο.
Σε άρθρο της στην Ελευθεροτυπία στις 11.12.13 η κριτικός τέχνης Μαρία Μαραγκού χαρακτηρίζει τη ζωγραφική «παλιομοδίτισα, εμπορική, αειθαλή, ζωντανή» και συμπεραίνει ότι, όπως κάθε έκφραση τέχνης, ποτέ δεν πεθαίνει. Η ίδια δηλώνει ότι ανήκει στην κατηγορία των φανατικών της τέχνης δίχως επιλογή υλικού και τρόπου έκφρασης, θέση που εκφράζει κι εμένα απόλυτα. Θεωρώ όμως, ότι οι προτιμήσεις ορισμένων φιλότεχνων και κυρίως συλλεκτών για ένα συγκεκριμένο είδος έκφρασης, συνήθως τη ζωγραφική, συχνά αποτελεί κίνητρο για δημιουργία αξιόλογων ομοιογενών συλλογών, με εσωτερική ενότητα και συνοχή, που, αν μη τι άλλο, έχουν και μεγαλύτερη απήχηση στο ευρύ κοινό. Εξ άλλου, ανεξάρτητα από προτιμήσεις, «είμαστε όλοι μας, όλοι όσοι συνδεόμαστε με την τέχνη, σκλάβοι αυτής της υπέροχης πόρνης». (John Berger, Ένας ζωγράφος του καιρού μας).
Η ζωγραφική επανέρχεται στο προσκήνιο τη δεκαετία του ’80, με τους Αμερικανούς και Γερμανούς νεο-εξπρεσιονιστές και την Ιταλική Transavantguardia. Στην Ελλάδα κυριαρχεί η παραστατική ζωγραφική, ιδιαίτερα η ανθρωποκεντρική.
Το 1990 εκυκλοφόρησε ο πρώτος κατάλογος της Συλλογής Βλάση Φρυσίρα. Περιλαμβάνει 100 ζώντες Έλληνες ζωγράφους, ανάμεσά τους 60 νέους καλλιτέχνες, ηλικίας κάτω των 40 ετών. Στο κείμενό του στον κατάλογο ο Μάνος Στεφανίδης ανέφερε: «Στη δεκαετία του ’80, ανδρώνεται μια γενιά ζωγράφων με σημαντικό ενδιαφέρον ……. Ανάμεσα στα παιδιά αυτά θα διέκρινα δύο τάσεις: Από τη μία πλευρά εντοπίζεται μια ζωγραφική ουτοπικών εικόνων με παράλληλη αναφορά στη δυναμική του κοινωνικού χώρου και μια έκφραση που βυθίζεται βαθιά στη μεταμοντέρνα εμπειρία ανακαλώντας φρικώδεις μορφές του υποσυνειδήτου και αντλώντας στοιχεία και αφορμές απ’ όλο το σώμα της ιστορίας της τέχνης. ……. Από την άλλη πλευρά υπάρχουν δημιουργοί με μορφοπλαστικές και αναζητήσεις που συμβαδίζουν με τις κυρίαρχες ζωγραφικές τάσεις στον διεθνή χώρο στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Νεο-εξπρεσιονιστικές επεμβάσεις, αφηρημένης θεματολογίας, εμπλουτισμός της σύνθεσης με πραγματικά αντικείμενα, έμφαση στη δραματικότητα της εικαστικής πράξης αυτής καθ’ αυτής, είναι τα κυρίαρχα στοιχεία που τις χαρακτηρίζουν».
Σχεδόν εικοσιπέντε χρόνια μετά, το 2014, ο Θανάσης Μουτσόπουλος, επιμελητής της έκθεσης «Ζωγραφική ΙΙ, Δεκαετίες 1980-2000» στο Μουσείο Φρυσίρα, δικαιώνει τον Μάνο Στεφανίδη αναφέροντας: «Κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ’80, δύο ταυτόχρονες «γενιές του ‘80» εμφανίστηκαν παράλληλα στο προσκήνιο. Οι μεν, συνεχιστές της Arte Povera και των πρωτοποριών του ’60, ενώ οι δε επανέφεραν μια έντονα αναπαραστατική ζωγραφική».
Το βιβλίο «Contemporary Greek Artists» από τις εκδόσεις Μέλισσα, 2004, περιλαμβάνει 188 Έλληνες καλλιτέχνες που το έργο τους ξεχώρησε τις τελευταίες δεκαετίες. Χρονικά ξεκινά με τον γλύπτη Γιώργο Ζογγολόπουλο (γ.1903) και φτάνει μέχρι τον Βαγγέλη Βλάχο (γ.1971) και τον Ηλία Παπαηλιάκη (γ.1970) που εκπροσώπησε την Ελλάδα το 2001 στην Μπιενάλε της Βενετίας. Εδώ το ποσοστό της ζωγραφικής υπερβαίνει το 45%, δηλαδή είναι υπερδιπλάσιο σε σχέση με τις χώρες της Δύσης. Ανάμεσά τους οι Νίκος Μπάικας, Ζάφος Ξαγοράρης, Γιώργος Λαζόγκας, Μιχάλης Μανουσάκης, Τάσος Μαντζαβίνος, Κυριάκος Μορταράκος, Αλέξανδρος Ψυχούλης, για να αναφέρω μόνο μερικούς από τους πολύ περισσότερους που αγαπώ ιδιαίτερα. Στις δημοπρασίες των Christie’s, Sotheby’s και Bonhams η Ελληνική τέχνη εκπροσωπείται σχεδόν αποκλειστικά από τη ζωγραφική, όπως και παλαιότερα στις δημοπρασίες του Σταύρου Μιχαλαριά και του Πέτρου Βέργου σήμερα. Η προσφορά έργων ζώντων Ελλήνων ζωγράφων παρουσίαζε συνεχή αύξηση τα τελευταία χρόνια. Την πορεία αυτή διέκοψε η οικονομική κρίση που όλοι μας βιώνουμε.
Στην Ελλάδα διατηρείται ακόμη η αντίληψη που διαχωρίζει τη ζωγραφική σε παραδοσιακή και μοντέρνα ή παραστατική και αφηρημένη. Η πληθώρα κινημάτων, ρευμάτων, τάσεων ή στυλ και ιδιαίτερα η ποικιλία των προσωπικών καλλιτεχνικών αναζητήσεων, καθιστούν παρόμοιους ανταγωνιστικούς διαχωρισμούς άνευ ουσίας.
Ευρέως χρησιμοποιείται και ο όρος «σύγχρονη ελληνική ζωγραφική» που συνήθως θεωρείται να αναφέρεται στους ζώντες Έλληνες ζωγράφους. Η κοινωνιολόγος της τέχνης Raymonde Moulin στο βιβλίο της «Η αγορά της τέχνης», έκδοση ΑΣΚΤ, 2009, αναφέρει: «…. η τέχνη που ονομάζεται σύγχρονη δεν συγχέεται με την παραγωγή έργων των ζώντων καλλιτεχνών. Οι ειδήμονες – ιστορικοί της σύγχρονης εποχής, κριτικοί τέχνης και επιμελητές μουσείων – δεν αποσυνδέουν την περιοδολόγηση από τον αισθητικό χαρακτηρισμό των έργων και, εντέλει, συμφωνούν να τοποθετήσουν τη γέννηση της σύγχρονης τέχνης μέσα στη δεκαετία του ’60. Ο όρος σύγχρονος, μέγιστο διακύβευμα του διεθνούς καλλιτεχνικού ανταγωνισμού και διαρκώς επαναπροσδιορίσιμος, επιβλήθηκε κατά τη δεκαετία του 1980».
Τι χαρακτηρίζει την Ελληνική ζωγραφική σήμερα; Σε τι συνίσταται η πολυμορφία που αναμφισβήτητα κυριαρχεί στις μέρες μας;
• Ζωγραφική από τους συνεχιστές των επιγόνων του Cremonini.
• Προσπάθειες αναβίωσης της «αναζήτησης της Ελληνικότητας».
• Έργα σουρεαλιστικού περιεχομένου ή τουλάχιστον με εμφανείς νύξεις νεο-σουρεαλισμού.
• Αφαίρεση με μνήμες από την έντιμη αφαίρεση του Γιάννη Σπυρόπουλου.
• Έργα με κυρίαρχη μία ενοιολογική νεορεαλιστική τάση με έντονο ειρωνικό ύφος και ψυχολογικές, συχνά, παραμέτρους.
• Ζωγραφική με έμφαση στην τεχνική αρτιότητα ως μέσο καθαρότερης και αβίαστης μετάδοσης του μηνύματος.
• Νέο-ποπ όπου το αντικείμενο, μερικές φορές εγκαταλείπει το τελάρο και αυτονομείται.
• Έργα των καλλιτεχνών του δρόμου ή ζωγραφική με στενή σχέση με το γκράφιτι.
• Ιδιαίτερη, καθαρά προσωπική γραφή.
Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι νεότεροι καλλιτέχνες επιλέγουν το σχέδιο, συχνά, σαν αποκλειστικό μέσο έκφρασης. Έργα μεγάλων συνήθως διαστάσεων, επίπονης και λεπτομερειακής δουλειάς, με τη χρήση μολυβιού, μαρκαδόρου ή και στυλό διαρκείας. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και περιπτώσεις σχεδίων πολύ μικρής κλίμακας, ακόμη και σε μέγεθος γραμματοσήμου, που όμως κατορθώνουν να συμπυκνώσουν όλη την ενέργεια του καλλιτέχνη και να σταθούν ισάξια δίπλα σε μεγαλύτερα έργα. Στην παρούσα έκθεση το σχέδιο εκπροσωπείται γεναιόδωρα καθώς αποτελεί επιλογή πολλών καλλιτεχνών. Και στο παρελθόν, βέβαια, υπήρχαν καλλιτέχνες με εμμονή στο σχέδιο. Ο Νίκος Μπάικας, ο Τάσος Χριστάκης και ο Γιώργος Λαζόγκας μας έχουν δώσει εξαιρετικά έργα. Για τους Μάκη Θεοφυλακτόπουλο, Γιάννη Ψυχοπαίδη, Μάρκο Χατζηπατέρα, Αλέξανδρο Ψυχούλη αποτελεί παράλληλη επιλογή και αξιόλογο κομμάτι του έργου τους.
Δέχτηκα με χαρά την πρόταση της Πινακοθήκης Γιώργου Βογιατζόγλου να συμμετέχω στην οργάνωση της έκθεσης «Σήμερα, η ζωγραφική». Για αρκετούς μήνες, μαζί με την Ελένη Κυπραίου και με τον ίδιο τον Γιώργο Βογιατζόγλου μερικές φορές, επισκεφτήκαμε αίθουσες τέχνης και τα εργαστήρια δεκάδων καλλιτεχνών για την επιλογή έργων. Ακολούθησαν πολύωρες συζητήσεις με τους καλλιτέχνες, αλλά και μεταξύ μας, συχνά με γόνιμες αντιπαραθέσεις. Αποφύγαμε τον πειρασμό να συμπεριλάβουμε πολύ νέους καλλιτέχνες που αποφοίτησαν πρόσφατα, καθώς και παλαιότερους, ακόμη και εκείνους που συνεχίζουν να διατηρούν μια φρέσκια ματιά. Οι καλλιτέχνες που επιλέξαμε, γεννημένοι μεταξύ του 1974 και 1984, αποτελούν, κατά την γνώμη μας, αντιπροσωπευτικό δείγμα της διαμορφούμενης αισθητικής της γενιάς του 2000. Για τους περισσότερους άρχισε να διαφαίνεται η μελλοντική τους πορεία και εξέλιξη. Έχουν παρουσιάσει τη δουλειά τους σε μία ή περισσότερες ατομικές εκθέσεις, αρκετοί έχουν και αξιόλογη παρουσία στο εξωτερικό, έργα τους βρίσκονται σε δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές, με λίγα λόγια πατάνε γερά στης Τέχνης τη σκάλα. Ο επισκέπτης της έκθεσης, ελπίζομε, να μπορέσει να αντιληφθεί το δρόμο που ακολουθεί η ζωγραφική σήμερα στην Ελλάδα.
Σε άρθρο μου στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ τον Οκτώβριο του 2005 προέτρεπα τους νέους καλλιτέχνες: «Διαλέξτε ό,τι σας ταιριάζει. Ζήστε ασκητικά ή επαναστατικά. Εμπιστευτείτε την τρέλα σας. Διαβάστε ποίηση και φιλοσοφία. Θαυμάστε το ταπεινό και το μεγαλειώδες. Αφουγκραστείτε την κοινωνία. Υπάρχουν πολλά ακόμη να κατακτήσουν οι νέες γενιές στην Τέχνη. Οι προικισμένοι βρίσκονται ανάμεσά σας». Τα ίδια θα έλεγα και σήμερα.
Χρίστος Χριστοφής
Απρίλιος 2014